Polskie tropy André Citroëna: miejsca i wydarzenia w ujęciu historycznym i współczesnym

W 1870 roku przyjeżdża do Warszawy Levie Citroën. Szuka nowych rynków zbytu, gdyż zajmuje się handlem kruszcami jak złoto i kamienie szlachetne. Jest bowiem bankierem. W przerwach od wykonywanych obowiązków, gości w różnych domach. Szuka panny na wydaniu i znajduje dość szybko, dobrze wykształconą, znającą kilka języków obcych Maszę Amalię Kleinman. Masza warszawianka żydowskiego pochodzenia mieszkała w okazałej kamienicy przy ulicy Królewskiej 49 w tzw. „Śródmieściu Północnym”. W kamienicy było ośmiopokojowe mieszkanie, na drugim piętrze. Kamienica nie przetrwała do naszych czasów. Została trafiona pociskami już w pierwszych dniach II Wojny Światowej, gdyż położona była w ścisłym Centrum Warszawy.

 

A w okresie Powstania Warszawskiego przeżywała prawdziwe oblężenie (zdjęcie nr 1 – zburzony i nadpalony dom Maszy w 1940 roku). Dziś po kamienicy nie ma ani śladu. Na miejscu starych kamienic wyrosły nowe bloki w latach 60-tych ubiegłego wieku. Ostatni nosi numer 47 (zdjęcie nr 2 – obecny stan zabudowy).

 

Przejazd z ulicy Królewskiej w Plac Grzybowski i ulicę Grzybowską uległ pewnemu wyprostowaniu. W czasach, gdy stała Kamienica Królewska 49, przesmyk był węższy, a to z uwagi, iż bardziej ruchliwą ulicą była przylegająca do ulicy Królewskiej, ulica Graniczna, przez którą poruszały się tramwaje (zdjęcie nr 3), a dziś jest wąską ulicą osiedlową (zdjęcie nr 4 – stan obecny).

Za kamienicą Nr 49 rozciągał się ogród z owocami w postaci jabłek, śliw i wiśni. Dziś, gdy zajrzymy na tyły bloku nr 47 nie znajdziemy śladu po tajemniczym ogrodzie ani jednego drzewka owocowego. Wszystko uległo zmianie, również dlatego, że w latach 1898-1899 wybudowano Kamienicę Majera Wolanowskiego na rogu Próżnej i Placu Grzybowskiego. W 1940 roku wykonano zdjęcie lotnicze z samolotu niemieckiego przedstawiające ówczesną, zniszczoną zabudowę ulicy Królewskiej, Grzybowskiej i Placu Grzybowskiego (zdjęcie nr 5). Współcześnie wykonanie podobnego zdjęcia przy użyciu dronu okazało się niemożliwe. Jest to obszar zakazany do poruszania się przez tego typu obiekty latające. Dlatego przedstawiam zdjęcie ulicy Królewskiej w obecnym kształcie architektonicznym.

Powróćmy jednak do 31 października 1870 roku, gdy tego dnia odbył się Ślub przyszłych Rodziców André Citroëna. W Domu Modlitwy Arona Serdynera przy ulicy Twardej 4, który znajdował się dwupiętrowej kamienicy (zdjęcie – nr 6).

 

Obecnie w pierzei kamienic, których początek rozpoczyna się u zbiegu Placu Grzybowskiego, Granicznej i Grzybowskiej, stoi kilka ostańców z tamtych lat. Na miejscu Domu Modlitwy stoi okazały 42-piętrowy Cosmopolitan – drapacz chmur (zdjęcie nr 7). Zanim jednak nastąpiła przeprowadzka do Paryża Państwo Młodzi zamieszkali w Warszawie do 1872 roku.

Do ulic Królewskiej, Zielnej, Próżnej czy Placu Grzybowskiego jeszcze powrócimy, w dalszej części artykułu. Bowiem jak już niektórzy z Państwa wiedzą, historia i związki rodzinne z Warszawą i Polską nie skończyły się z chwilą przeprowadzki Rodziny Citroënów do Paryża, a miały dalszy bieg przeplatając się w ciekawe zbiegi okoliczności.

Państwo Citroën mieli pięcioro dzieci: Jeanne (1872), Hugues (1873), Fernande (1874), Bernard (1875) i André (1878). Amalia, która wyjechała do Paryża, tęskniła za Rodziną i Krajem Nadwiślańskim. Jej kontakty z Rodziną pozostającą w Warszawie, głownie odbywały się listownie. Listy do Rodziny pisała Ona w języku niemieckim. W 1884 roku, gdy André miał 6 lat, jego Ojciec w rozstroju nerwowym popełnił samobójstwo. W jednej chwili wszystkie obowiązki spadły na Nią. Prowadzenie rodzinnego biznesu, jak i wychowanie dzieci. W tej trudnej sytuacji życiowej Amalia mogła liczyć na najstarsze dzieci, zwłaszcza na Jeanne, która była dla Matki dużą podporą.

Jak się okazuje z korespondencji listownej, Amalia przyjeżdżała sama do Warszawy. Angażowała się także i wtedy w działalność dobroczynną. Donosił o tym Kurier Codzienny, który z dnia 24 lipca 1874 roku. Można w nim znaleźć krótką notkę o bardzo interesującej badaczy życia Citroënów treści. Okazuje się, że Amalia Citroën pomogła ofiarom pożaru w Siedlcach. W Kurierze napisano wówczas „Dla pogorzelców miasta Siedlec: dziś złożyli w Redakcji Kuriera Codziennego pp. Amalja z Kleinmanów Citroën z Paryża, bilet stufrankowy”. Amalia prawdopodobnie była w tym czasie w Warszawie, z wizytą u swojej rodziny. Było to cztery lata przed urodzeniem André. Dowiedziała się o pożarze w Siedlcach i postanowiła przekazać osobom, które w nim ucierpiały, wsparcie. 100 franków było kwotą znaczącą jak na owe czasy, odpowiednik kilku tysięcy złotych dzisiaj. Kwota 100 franków zasiliła budżet pomocy Siedlcom i w ten sposób mama André Citroëna pomogła w odbudowie miasta.

Zobacz także: Andre Citroën spotykał się z twórcą marki Alfa Romeo. Niezwykłe zdjęcie sprzed 100 lat

Następne lata przynoszą liczne pogrzeby w rodzinie. W 1888 roku umiera ojciec Amalii – Izaak Kleinman, który został pochowany w części męskiej cmentarza żydowskiej przy dzisiejszej ulicy Okopowej. Zaledwie trzy lata później Jego żona Miriam Rachel Kleinman. Gdy dziś patrzymy na cmentarz żydowski, zastanawiamy się nad tym, jak to się stało, że te groby przetrwały w niezmienionym kształcie do naszych czasów? Przetrwały nawet okres wojennej pożogi. Tuż za cmentarnym murem w okresie niemieckiej okupacji po Powstaniu Warszawskim rozległ się ludzki dramat. Nie został kamień na kamieniu. A tu w zaciszu wielu pomników pozostały groby przodków. Hitlerowcy bali się tyfusu, więc omijali to miejsce. Dzięki temu możemy składać hołd także Dziadkom André Citroëna. (zdjęcie 8 – obecny wygląd cmentarza)

 

W 1892 roku wychodzi za mąż Jeanne. Najstarsza córka Amalii, za Warszawiaka żydowskiego pochodzenia Bronisława Goldfedera, bankiera, znanego finansisty, którego Dom Bankowy istniał przy ulicy Zielnej 45 w Warszawie. Dom Bankowy istniał w tej samej dwupiętrowej kamienicy, w której mieszkał Bronisław ze swoją francuską żoną, której korzenie sięgają nie tylko samej Warszawy, ale wręcz miejsca. Ulica Zielna położona jest bowiem w tym samym kwartale ulic: Królewskiej, Próżnej i Placu Grzybowskiego. Mieszkańcami kamienicy są również Rodzice Bronisława: Róża i Adolf Goldfeder. W latach 1901-1913 Bronisław Goldfeder był honorwym Konsulem Cesarstwa Japonii. Także i w tym miejscu istniał więc Konsulat Honorowy Cesarstwa Japonii. Kamienica istniała do 1959 roku, po czym została wyburzona i jej miejsce zastąpił jedenastopiętrowy wieżowiec. Jednym z ostańców tamtych lat z ulicy Zielnej jest kamienica pod nr 49 – Janaszów i Czackich, a także budynek PASTy (zdjęcia – kamienicy i wieżowiec współcześnie). Zdjęcie 9, 10. 11.

W 1899 roku, a więc 7 lat po ślubie Jeanne z Bronisławem, w wieku 48 lat umiera w Paryżu Matka André – Masza Amalia Citroën. Pogrzeb odbył się 25 maja 1899 roku, na cmentarzu Montparnasse. Jej przedwczesna śmierć miała duży wpływ na dalsze losy Jej najmłodszego syna André.

Na początku 1900 roku André ma zdawać ostatnie egzaminy na Politechnice Paryskiej. Przybity śmiercią Matki nie może skupić się na nauce. Z siostrą Jeanne związany jest szczególnie. Jest jego powiernikiem w wielu sprawach i proponuje przyjazd do Niej, do Warszawy. Głownie po to by poznać Rodzinę i odpocząć od nauki. Na Politechnice dostaje dwutygodniowy urlop. Gdy 14 kwietnia 1900 roku, w sobotę rusza w kierunku Królestwa Polskiego, nie wie jak bardzo ta podróż wpłynie na jego losy życiowe. Do Warszawy przybywa 16 kwietnia i jest witany na dworcu kolei żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie. Budynek dworcowy przetrwał do 1919 roku i zmienił nazwę na Dworzec Główny. Tuz przed wybuchem II wojny światowej został oddany do użytku nowy gmach dworca głównego. Dziś w tym miejscu znajduje się Dworzec Warszawa-Śródmieście. (zdjęcia starego i nowego gmachu dworca – zdjęcie 12 i 13) Dorożką, poprzez ulicę Marszałkowską i Próżną udaje się na Zielną 45, gdzie w okazałej kamienicy czeka na Niego siostra z Rodziną.

W środę 18 kwietnia 1900 roku młody André wybiera się ze swoim szwagrem Bronisławem do Głowna by zobaczyć urządzenie techniczne. Bronisław miał akurat do załatwienia sprawy kredytowe w jednym z zakładów. Urządzenie techniczne to tzw. przekładnia zębata w układzie zębów daszkowym. Choć była z drewna przenosi niesamowitą moc. W miejscowej kuźni funkcjonującej pod nazwą „Towarzystwo Akcyjne Osińskiej Walcowni Miedzi, Mosiądzu i Drutu” zobaczył po raz pierwszy tę przekładnie w obecności właściciela Lejzora Prywesa (rycina przedstawiająca to spotkanie zdjęcie nr 14).

Jak wyglądała historia tego miejsca, co się tu wydarzyło pokazuje artykuł znanego historyka regionu Pana Jacka Perzyńskiego – (link do artykułu). I tu na chwilę wróćmy do kamienic Placu Grzybowskiego w Warszawie. Bowiem do dziś istnieje ta pierzeja kamienic, w których mieścił się od 1904 roku zarząd Osińskiej Walcowni pod nr 10 – zdjęcie nr 15. Zachwycony działaniem młody inżynier Politechniki Paryskiej postanawia kupić patent od syna jednego z warszawskich bankierów, który był twórcą wynalazku. Po powrocie do Paryża młody André kończy Politechnikę Paryską by w 1902 roku w Faubourg na południu Francji zakłada fabrykę wytwarzającą stalowe koła zębate.

Spotkania z Rodziną w Warszawie choć były częste to jednak uwarunkowane przez liczne Jego obowiązki firmowe. W 1919 roku André Citroën założył Firmę produkującą samochody. Po 1922 roku Polska uzyskała francuską pożyczkę wojskową na zakup sprzętu wojskowego. Między innymi w polskiej armii pojawiły się samochody Citroën-Kegresse na podwoziu samochodu B2, 10 CV, C4, C6. Zakup obejmował samochody gotowe przygotowane we Francji, ale również same podwozia z silnikiem i skrzynią biegów, które były nadbudowywane nadwoziem w wojskowych zakładach inżynieryjnych. Polska, aż do wybuchu II wojny światowej korzystała z odnawianej linii pożyczkowej na zakup sprzętu wojskowego w tym samochodów półgąsienicowych Citroëna. Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego Polska była największym importerem tych samochodów na świecie. Oglądany wczoraj Citroën Kegresse przez Budynkiem Głównym Politechniki Warszawskiej, został sprowadzony z Francji. Wyremontowany przez Pana Tomasza Rudnickiego i podarowany Muzeum Wojska Polskiego (zdjęcie Nr 16). Do naszych czasów nie dotrwał żaden Kegresse montowany w Polsce z pożyczki francuskiej.

Z chwilą pojawienia się samochodów Typu B Citroën, Przedstawicielstwo związane ze sprzedażą samochodów w Polsce zajmowała się Firma Austro-Daimler mająca swoją siedzibę blisko Hotelu Angielskiego przy ulicy Trębackiej 6. Jednym z klientów był także mąż Jeanne – Bronisław Goldfeder, który zasiadał za kierownicą Citroëna B14. Goldfederowie mieli letnią rezydencję w Jabłonnie koło Warszawy i jeździli samochodem na letnisko (zdjęcie – archiwum rodzinne Bojańczyk). Na zdjęciu przy samochodzie pozuje wnuk Bronisława, Konstanty Neuman (zdjęcie nr 17).

W kwietniu 1929 roku na zaproszenie rządu polskiego przybywa do Warszawy z oficjalną wizytą André Citroën, bowiem jest zainteresowany otwarciem montowni samochodów. Gość z Francji podejmowany jest z najwyższymi honorami. Na jego cześć został wydany raut w Filharmonii Narodowej w Warszawie z udziałem Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Podczas tego spotkania został wyświetlony film z wyprawy przez czarny ląd. Dlaczego na to spotkanie wybrano okazały budynek Filharmonii Narodowej w Warszawie? Bliskie sąsiedztwo zamieszkania Rodziny Goldfederów były być może jednym z czynników. Okazuje się, że Bronisław i jego brat Józef prowadzili działalność charytatywną na rzecz Filharmonii. Mieli także na stałe zarezerwowane dwa miejsca na koncerty muzyczne, których byli stałymi bywalcami. Na przedwojenny budynek Filharmonii warto zwrócić uwagę, gdyż dzisiejszy obiekt nie jest już tak okazały jak ten z okresu między wojennego (zdjęcie 18 i 19 – Filharmonia wtedy i teraz).

W dniu 8 kwietnia 1929 roku został podpisany akt notarialny na zakup budynków pofabrycznych mieszczących się w Warszawie u zbiegu ulic Czerniakowskiej i Górnośląskiej. W czasach zaboru rosyjskiego w tym samym miejscu istniał zespół hal fabrycznych rosyjsko-włoskiego Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Włókienniczych tzw. fabryka Blazego. 1 stycznia 1930 roku otwarto warszawską filię samochodów pod nazwą „Polskie Towarzystwo Samochodowe Citroën Sp. z o.o.”. (O fabryce – link artykułu). (zdjęcia 20 i 21)).

Powstanie montowni w dość krótkim czasie było możliwe, dzięki wcześniejszej współpracy z Przedstawicielstwem Austro-Daimler. Bowiem w tych samych budynkach były serwisowane te samochody. Tak więc ekipa mechaników była w pewien sposób przeszkolona. Wprawdzie każda Marka samochodowa ma swoje standardy obsługi, niemniej jednak przeszkolenie pracowników było dużo łatwiejsze. Jak wspomniałem w artykule ze stycznia 2023 roku, z budynków pofabrycznych do naszych czasów nic nie pozostało. Do 1998 roku istniała część budynków montowni, której kres położyła decyzja ówczesnego zarządu Spółdzielni Mieszkaniowej „Torwar” o wyburzeniu obiektów i przeznaczeniu terenu pod cele mieszkaniowe. Okazuje się jednak, że jedynym obiektem jaki istnieje do dzisiaj, to kamienica ul. Górnośląska 8, przeznaczona dla pracowników montowni i ich rodzin. (zdjęcie nr 22)

Podobnie wykorzystano powstanie pierwszego salonu firmowego Citroëna, a dawnym miejscu Przedstawicielstwa Austro-Daimlera czyli Wierzbowa 6 róg Trębackiej przy hotelu Angielskim. Położony w bliskim sąsiedztwie Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Pałac Brühla oraz Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (Pałac Saski). Salon w tym miejscu istniał, aż do momentu zakończenia montażu C4 i C6 czyli do 1934 roku. W wyniku kryzysu światowego lat 30-tych, a także wyborem przez władze polskie licencji Fiata na produkcję Polskiego Fiata, Citroën wycofał się z montażu samochodów, ale w dalszym ciągu je sprzedawał (zdjęcie pierwszego salonu firmowego Citroena -zdjęcie 23 i 24).

Dziś w tym miejscu stoi okazały biurowiec (zdjęcie nr 25), który swoimi gabarytami obejmuje powierzchnię po byłym pierwszym salonie, jak i po drugim, który istniał przy ulicy Ossolińskich 8 vis-a-vis salonu i serwisu Polskiego Fiata. (zdjęcie nr 26 drugiego salonu Citroëna) – link do artykułu o Wojciechu Kołaczkowskim.

W 1931 roku w Bagateli niedaleko Alei Ujazdowskich odbyła się Wystawa Samochodów, w której uczestniczył sam założyciel marki Citroën (to jedno z nielicznych zdjęć, nr 27, jakie zachowały się do naszych czasów z André Citroënem. Wystawa miała miejsce na terenie Teatru Bagatela. Dziś teatr istnieje w tym samym miejscu, lecz jego zabudowa już nie pozwala na prowadzenie tego typu wystaw. (zdjęcie współczesne Teatru Bagatela).

Ostatni raz w Polsce André Citroën przybył w dniu 17 kwietnia 1932 roku na uroczystości pogrzebowe jego ukochanej siostry Jeanne. Pomimo napiętego grafiku, po otrzymaniu telegramu od Bronisława, przybył do Warszawy i zamieszkał w Hotelu Europejskim. (zdjęcie nr 28) Miejsce to jako jedno z nielicznych zostało do naszych czasów. W 2019 roku próbowałem skontaktować się z kierownictwem hotelu w sprawie udostępnienia, potwierdzenia tej wizyty. Niestety choć upłynęło tyle lat od tego wydarzenia udzielono mi informacji, że hotel nie przekazuje wiadomości o gościach hotelu.

W 1934 roku André Citroën wystąpił do rządu polskiego z propozycją zbudowania w wybranym miejscu na terenie Polski, fabryki produkującej nowoczesne samochody. Miała to być trzecia co do wielkości fabryka w Europie. Oferta obejmowała m.in. budowę dróg w Polsce i byłaby pod każdym względem korzystna, gdyby doszła do skutku. Przedwczesna śmierć André Citroëna zniweczyła te plany na zawsze. Wprawdzie w wolnej Polsce po 1989 roku odbywał się w Nysie montaż samochodów Citroëna C15 oraz Berlingo, ówczesny właściciel Marki grupa PSA nie uzyskała zadawalających ją wyników, by stworzyć nowoczesną fabrykę produkującą samochody od podstaw.

Potomkowie Rodziny Jeanne mieszkają w Warszawie a od strony Kleinmanów w Krakowie. Historia polskich śladów André Citroëna jest ciekawa i fascynuje swoim zasięgiem pasjonatów Marki na wielu kontynentach od Ameryki Północnej, przez Europę, aż po Japonię.

W planach francuskie.pl jest zorganizowanie w miesiącach wiosenno-letnich przejazdu autokarem po śladach związanych z historią miejsc i Rodziny André Citroëna, o czym będziemy informować czytelników portalu na bieżąco.

Spis zdjęć:

1. fot. Królewska 49 – fotopolska.eu
2. fot. Królewska 47 – zdjęcie własne – Ryszard Olszewski
3. fot. Ulica Graniczna – warszawa1939.pl
4. fot. Ulica Graniczna, stan obecny – Wikipedia
5. fot. Kwartał ulic: Królewskiej, Zielnej, Próżnej i pl. Grzybowskiego – fotopolska.eu
6. fot. Ulica Twarda 4 – fotopolska.eu
7. fot. Wieżowiec Cosmopolitan – fotopolska.eu
8. fot. Aleja Główna cmentarza żydowskiego na Woli – Wikipedia
9. fot. Dom Jeanne w 1944 roku – warszawa1939.pl
10. fot. Kamienica ul. Zielna 45 – warszawa1939.pl
11. fot. Wieżowiec ul. Zielna 45, stan obecny – Wikipedia
12. fot. Dworzec kolei warszawsko-wiedeńskiej – fotopolska.eu
13. fot. Budynki Dworca Warszawa-Śródmieście – Wikipedia
14. Rycina Miasta Głowno ze spotkania André Citroëna z Lejzorem Prywesem
15. fot. Plac Grzybowski 10 – Wikipedia
16. fot. Citroën Kegresse P17 – Muzeum Wojska Polskiego
17. fot. Konstanty Neuman przy Citroën B14 – archiwum rodzinne Bojańczyk
18. fot. Filharmonia Narodowa – widok przedwojenny – foto-baron-polska.org.pl
19. fot. Filharmonia Narodowa – widok obecny – Filip Kwiatkowski
20. fot. Montownia Citroëna w Warszawie – warszawa1939.pl
21. fot. Część montowni Citroëna w Warszawie – warszawa1939.pl – z kolekcji Roberta Marcinkowskiego
22. fot. Budynek mieszkalny – Kamienica ul. Górnośląska 8 – polska.org.pl
23. fot. Pierwszy Salon Firmowy Citroëna w Warszawie – fotoeuropa.eu
24. fot. Pierwszy Salon Firmowy Citroëna w Warszawie – materiały promocyjne Citroën
25. fot. Budynek biurowy Metropolitan – Wikipedia
26. fot. Drugi Salon Firmowy Citroën, ul. Ossolińskich 8
27. fot. André Citroën w Bagateli – NAC
28. fot. Hotel Europejski – widok obecny – Wikipedia

Bibliografia:

1. Ryszard Olszewski – Śladami André Citroëna i Jego Rodziny po Warszawie” – Skarpa Warszawska nr 2 luty 2017, Warszawa, 2017
2. Jacek Perzyński -„Citroën Głowno” – Sekrety Województwa Łódzkiego – Powiat Zgierski – Wydawnictwo Księży Młyn, Łódź, 2019
3. Ryszard Olszewski – „Dziadkowie z Warszawy” – francuskie.pl, Warszawa z 24 stycznia 2020 roku
4. Jacek Perzyński – „Citroën odkrył tu słynne daszkowe koła zębate. Głowno niezwykłe miejsce” – francuskie pl – Warszawa z 18 kwietnia 2021 roku
5. Ryszard Olszewski – „Najstarsza Siostra André Citroëna” francuskie.pl – Warszawa z 7 listopada 2021 roku
6. Ryszard Olszewski – „Montownia Citroëna w Warszawie” – francuskie.pl – Warszawa, z 21 stycznia 2023 roku
7. Fragmenty nieopublikowanej książki mojego autorstwa pod tytułem „André Citroën – warszawskie koneksje rodzinne i samochody”.